دیدگاه امام رضا (ع) درباره تولید

السلام علیک یا سلطان

******

تولید فعالیتی است که با به کارگیری و سازماندهی سلسله عوامل و نهادهایی همچون کار، سرمایه و منابع طبیعی، به ایجاد کالا و خدمات می‌انجامد. این محصولات تولیدشده، اعم از کالا (محصولات فیزیکی) و خدمات (محصولات غیرفیزیکی) می‌باشند. طبق بیان قرآنی «... کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ...» تا ثروت (و امکانات اقتصادی) صرفاً بین ثروتمندان جریان پیدا نکند. (حشر: 7)

از این آیه استفاده می‌شود که وجود نداشتن فرصت‌های اولیه عادلانه، خود به خود راه برای تأمین عدالت اقتصادی را مسدود می‌کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله برای رسیدن به این مهم در امر تولید، ثروت‌های عمومی را یکسان در اختیار مردم گذاشت. همه را در بهره‌گیری از منابع طبیعی برابر قرار داد.

برخوردهای تاریخی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با فعالیت‌های تولیدی بخش خصوصی و تشویق و ترغیب آنها به این امر، به ضمیمه برخی شواهد دیگر، بیانگر این واقعیت است که ایشان فعالیت هر دو بخش دولتی و خصوصی در امور تولیدی را مطابق اصل دانسته و هر یک وظایفی را از ابتدا به عهده دارد. از جمله آنها، نحوه بهره‌برداری از زمین‌های حکومت اسلامی در این زمان است. زمین‌های مَفْتُوحُ العنوه (که با جنگ به تصرف مسلمانان در می‌آمد) و همچنین زمین‌های انفال (که بدون جنگ به تصرف مسلمانان در می‌آمد) و نیز زمین‌های موات و بی‌صاحب متعلق به همه مسلمانان و در اختیار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود.از این رو، زمین‌ها و املاک بخش عمومی، بسیار بیشتر از بخش خصوصی بوده است و توزیع ثروت‌های طبیعی، که منشأ ثروت‌های سرمایه‌ای‌اند، هیچ‌گونه انحصاری به‌ وجود نیاورده و اغلب در دست دولت بوده است.در مورد زمین‌های انفال، حق تصرف و بهره‌برداری با کسی است که آن را احیا و آباد کند. دولت تنها در صورت بهره‌برداری نکردن مالک، او را ملزم به بهره‌برداری یا ترک زمین می‌کند.

البته با توجه به این نکته «اسلام اجازه نمی‌دهد که دولت بیشتر از قدرت فردی، منابع طبیعی را برای بهره‌برداری به صورت اقطاع واگذار کند».

اینها دلیل واگذاری منابع تولید به بخش خصوصی برای تولید است و طی بررسی‌های انجام شده، دخالت دولت در امر بهره‌برداری از این اراضی، تنها برای بالابردن کارآیی بوده است.

از دیگر ادله تاریخی، تشویق بخش خصوصی به تولید، سفارش امیرالمؤمنان علی علیه السلام ، درباره اهمیت بازرگانان و پیشه‌وران به مالک اشتر است. حضرت به ایشان توصیه می‌کند با آنها نیک رفتار کند؛ چراکه اینان مایه‌های سودمندی و بازارآلات زندگانی را فراهم می‌آورند و با تلاش فراوان، کالاهای مورد نیاز مردم را به دست می‌آورند.

همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با تشویق مهاجران و انصار به بستن قراردادهای مزارعه و مساقات، زمینه افزایش اشتغال و عرضه و بالارفتن رفاه و نیز بالارفتن بازدهی زمین‌ها و درآمد ملی را فراهم کرد. ایشان همچنین برای آموزش فنون جدید، صنعتگران را به مدینه دعوت می‌کردند. بدین وسیله اولاً، مهارت حرفه‌ای افراد جامعه رشد می‌یافت، ثانیاً فن آوری در انحصار کسی قرار نمی‌گرفت. حضرت امام رضا علیه السلام نیز تأکیدات بسیار مهمی در زمینه اصل تولید و تلاش انسان در این راستا داشته‌اند و سامان بخشیدن به دنیای انسان‌ها را در گرو پای‌بندی به این اصل می‌دانستند. در نتیجه، آنها را به کار و کوشش فرا می‌خواندند.

احمد بن ابی‌نصر بَزّنطی می‌گوید:

«به امام رضا علیه السلام گفتم: کوفه به من نمی‌سازد و زندگی در آن همراه با سختی است. زندگی ما در بغداد بود و درآنجا در روزی بر مردم گشاده است. حضرت فرمود: «اگر می‌خواهی بیرون بروی برو؛ چرا که امسال، سال آشفته‌ای است و مردمان را چاره‌ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و کوشش را برای به دست آوردن امکانات زندگی از دست مده».

از دیدگاه امام رضا علیه السلام ، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهدین فی سیبل الله (جهادگران در راه خدا) می‌داند و می‌فرماید: 

«انَّ الَّذِی یطْلُبُ مِنْ فَضْلِ یکُفُّ بِهِ عِیالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»

آن که با کار و کوشش، در جست‌و‌جوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد.