مالکیت حقیقی از دیدگاه امام رضا (ع)

السلام علیک یا سلطان

******

اصل مالکیت (به عنوان یک قانون پایدار برای حفظ جامعه و انسان) ضرورت دارد و اصلی انکارناپذیر است، به گونه‌ای که تعلق و بستگی برخی از اشیا به انسان، طبیعی و بر پایه اصلی فطری است، لیکن همین اصل، اگر در چهار چوب شرع و قانون محدود نگردد و با میزان عدالت مشخص نشود، سرچشمه بدبختی‌ها، نابسامانی‌ها، و ویرانگری‌های فراوان می‌‌شود و بسیاری از انسان‌ها را از حق فطری خویش محروم می‌سازد.

-مالکیت حقیقی

امام رضا علیه السلام درباره این اصل اقتصادی (مالکیت) می‌فرمایند:

 «... اذ کان ( اللَّهُ تَعَالِی ) المالک لِلنُّفُوسِ وَ الاموال وَ سَائِرِ الاشیا، الملک الْحَقِیقِی وَ کان مَا فِی أَیدِی النَّاسِ عَوَارِی.»
خداوند مالک حقیقی مردمان و اموال و دیگر چیزهاست، و آنچه در دست مردم است، عاریت است... .

در اندیشه الهی امام رضا علیه السلام ، مالکیت حقیقی، ویژه خداوند است و مردمان در داشتن‌ها اصالت ندارند و مالک حقیقی نیستند، بلکه آنچه را در دست دارند و به ظاهر مالک آن هستند، به عنوان عاریت به آنان داده شده است تا برای گذراندن زندگی، از آنها (به صورت مشروع) بهره ببرند، چنان که در کلام بلندپایه آن امام بزرگ متوجه شدیم، نفی مالکیت حقیقی از انسان و معرفی مالک حقیقی، نقشی اصولی در کار بهره‌برداری از اموال و کالاها دارد و از هدف شدن مال و مال‌پرستی مانع می‌گردد و نادیده گرفتن حقوق مالی را از میان می‌برد و به طور کلی بینش انسان‌ها و شیوه عمل آنان را در مسائل مالی، به راه درست هدایت می‌کند، و از هرگونه بی‌تعهدی و خود‌محوری‌های سودپرستانه در مسائل مالی مانع می‌گردد.
این بینش توحیدی، در سیاست‌گذاری اقتصادی در نظام مالی جامعه نیز اثری ژرف دارد، و محور اصلی سیر مال و گردش ثروت را مشخص می‌سازد، و راه را به روی استفاده‌های افراطی فردی و محرومیت‌های دسته جمعی می‌بندد.     

-مالکیت مجازی

 در آیه‌ای که مالکیت انسان ذکر شده، مالکیت اشخاص را استخلافی (جانشینی) و نیابتی و وکالتی معرفی کرده است:

 «... وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ...»

از آن چیزها و اموالی که خداوند شما را به نیابت مالک آن قرارداده است، به دیگران بدهید ... (حدید: 7)
تعبیر استخلاف به معنی (نیابت و جانشینی) در این آیه، نوع مالکیت انسان را روشن می‌سازد. محدث بزرگوار، فیض کاشانی، ذیل این آیه می‌گوید: «خداوند شما را در اموال نایب و خلیفه خود قرارداده است، پس در حقیقت مالک، اوست نه شما. 

امام رضا علیه السلام نیز درباره این نوع مالکیت فرمودند:
«وَ أَنَّهُمْ (النَّاسُ) مالکون مَجَازاً لَا حقیقه لَهُ، وَ کل مَا أَفَادَهُ النَّاسُ فَهُوَ غنیمه...»
مردمان مالک مجازی (عاریتی) هستند که مالکیت آنان حقیقتی ندارد، و همه آنچه را از راه سود به دست می‌آورند در حقیقت غنیمت است.
چنانچه به این اصل نیز (اصل جانشینی و نیابت در اموال)، در قانون‌گذاری و برنامه‌های مالی توجه شود، در مسائل اجتماعی تأثیری ژرف و بنیادی دارد.

ج) مالکیت اجتماعی

امام رضا علیه السلام در رابطه با مالکیت اجتماعی می‌فرمایند:

«اعْلَمْ... انَّ الْحَقِّ الاخوان وَاجِبُ فَرَضَ... وَ ابْذُلُوا النُّفُوسَ وَ الاموال دُونَهُمْ... وَ مُوَاسَاتَهُمْ وَ مساواتهم فِی کل مَا یجُوزُ فِیهِ الْمُسَاوَاةُ وَ الْمُوَاسَاةُ...»
بدان که حق برادران واجب و فرض است، از خود و اموالتان برای آنان سرمایه گذاری کنید، و در هر چیز که مساوات و برابری رواست با آنان به برابری و مساوات رفتار کنید.

مالکیت حقیقی خداوند و «مال الله» بودن تمام اموال و اشیا (حتی نفوس و انسان‌ها) تعمیم بهره‌برداری را اثبات می‌کند؛ یعنی همگان، باید از مواهب الهی و از خوان گسترده خداوندی بهره ببرند، و همه نیازمندان نیازشان را برآورند.

بنابراین، «مال الله» بودن، با «مال الناس» بودن رابطه دارد، و جریان مال الهی در جامعه و نظریه «خدا مالکی»، به ضرورت جریانی مردمی است؛ زیرا مال الله، مال الناس است و اموال و اشیا وسیله‌ای برای بهره‌برداری عموم انسان‌ها، حتی جنبندگان قرار داده شده است، و هدف از خلقت خود آنها یا مواد و منابع آنها، رفع نیاز همه مردم است. همچنین این اصل اسلامی، هرگونه انحصارطلبی و ویژه ساختن بخش‌هایی از منابع ثروت و امکانات درآمد را به طبقه‌ای خاص مردود می‌شمارد، مالکیت‌های آزاد و نامحدود را رد می‌کند، مسئولیت‌های بزرگ افراد را در برابر جریان مال مشخص می‌سازد و همگان را در برابر کیفیت و کمیت بهره‌برداری از اموال مسئول می‌شناسد.

-مالکیت فردی

با توجه به مفهوم حقیقی مال و ملک مالکیت فردی، از حقوق طبیعی و فطری انسان است انسان از نیروی مادی و معنوی خود کمک می‌گیرد و با تغییر شکل مواد طبیعت، کالایی را می‌سازد، یا از معادن استخراج می‌کند. این کالا مورد میل و رغبت و نیاز مردم قرار می‌گیرد و ارزش پیدا می‌کند و مال و ملک به حساب می‌آید. این مال و ملک، در حقیقت بخشی از تلاش آدمی‌ و همان نیروی انسان است که در خارج تجسم یافته است، و انسان حق پیدا می‌کند که محصول کار و کوشش خود را در اختیار داشته باشد و مانع هرگونه تجاوز و دستبرد به آن شود. نظام اجتماعی نیز باید این حق طبیعی را برای هر فرد به رسمیت بشناسد و نگهبان و پاسدار آن باشد.
این مالکیت، اگر از انسان گرفته شود، در حقیقت اختیار انسان نادیده گرفته و شخصیت او نفی شده است.
امام رضا علیه السلام درباره این نوع مالکیت فرموده‌اند:

«مَنْ شَهِدَ عَلَی مومن بِمَا یثْلِمُهُ أَوْ یثْلِمُ مَالَهُ أَوْ مُرُوءَتَهُ، سَمَّاهُ اللَّهُ کاذباً وَ انَّ کان صَادِقاً وَ انَّ شَهِدَ لَهُ بِمَا یحْیی مَالَهُ أَوْ یعِینُهُ عَلِی عَدُوِّهِ أَوْ یحْقِنَ دَمَهُ سَمَّاهُ اللَّهُ صَادِقاً وَ انَّ کان کاذبا.»
آن‌کس که به زیان مؤمنی شهادتی بدهد که مایه بدنامی‌ او باشد، یا به مال و اعتبار او زیان رساند، خداوند او را دروغ‌گو بنامد گرچه راست‌گو باشد. و اگر گواهی داد که مال او حفظ گردد، یا در برابر دشمن او را یاری کند یا خون او حفظ شود، خدا شهادت‌دهنده را راست‌گو بنامد، گرچه دروغ‌گو باشد. 

شرع نیز به این اصل طبیعی و حقوقی توجه کامل دارد و آن را در نظام اقتصادی خویش، محور و اصل قرار داده است و تمام مبادلات و معاملات و کارهای اقتصادی را بر آن استوار ساخته است. هرگونه تجاوز به حریم مالکیت فرد و غصب و سرقت مال مردم، جرم به حساب آمده است. در تعالیم والای امام رضا علیه السلام نیز، تجاوز به حق مالکیت و سرقت اموال، عامل فساد مالی و کشتار انسان‌ها شمرده شده است.
امام رضا علیه السلام در این زمینه فرموده‌اند:

سرقت تحریم شد، چون مایه فساد اموال و کشتن مردمان است، و به این علت که دست‌درازی و غصب اموال دیگران موجب کشتار و درگیری و حسد ورزی است، و اینها مردم را به رها کردن داد و ستد و کسب مال از راه صنعت و کار فرامی‌خواند؛ زیرا (در صورت تجاوز به مال دیگران)، هیچ کس نسبت به مالی که به دست آمده است، از کس دیگر اولویت ندارد.

حق مالکیت در نظر امام رضا علیه السلام تا بدان پایه اهمیت دارد، که انسان در دفاع از این حق، می‌تواند تا مرز شهادت پیش برود و اگر در راه حفظ مال خویش کشته شود شهید به حساب می‌آید؛ یعنی کارگر یا کشاورز یا کاسبی که برای جلوگیری از تجاوز به مال خود کشته می‌شود، شهید محسوب می‌‌شود.

از این‌رو، امام رضا علیه السلام فرمودند: 

«وَ مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِیدُ؛ آن کس که برای حفظ مال خویش کشته شود شهید است»